Ayn Rand in een ander daglicht
Posted: 26 Dec 2011, 19:09
Het werk van Rand is vooral razend populair bij Amerikaanse ondernemers en tot nu veel minder in Nederland en de rest van Europa. Haar meest invloedrijke boeken kunnen zich na het uitbreken van de kredietcrisis weer in een nieuwe populariteitsgolf verheugen.
Zuiver in de leer van Rand zijn haar fervente aanhangers, niet zelden frauderende financiële topmensen, geen van allen. Dat de meesten het op een akkoord hebben gegooid met justitie en met de slachtofferbedrijven zou Rand zwak vinden. ‘In Atlas Shrugged laat een industrieel liever een fabriek helemaal kapot maken dan dat hij ook maar één concessie doet aan de regering.’
In de wereld van Rand is geen politie. Iedereen moet zijn eigenbelang nastreven. Als de mensen alleen maar marktrelaties aangaan, dan komt het allemaal goed. Dan zijn er geen politie en geen regering nodig. Maar pas op hè: list of bedrog, daar was Rand tegen. In haar utopie schendt niemand de regels, maar in praktijk blijken falende toezichthouders een crisis in de hand te hebben gewerkt, want de meeste partijen schenden juist wél de regels. Zelfs de onderling, buiten de markt en toezichthouders om, afgesproken regels zoals bij onderhandse credit default swaps, worden geschonden.
Atlas Shrugged is geschreven op basis van een utopische werkelijkheid en zoals alle utopische werkelijkheden, maakt de in hebzucht falende mens er in praktijk iets van dat veel minder mooi is dan de verkondigde harde en zuivere leer. De mens is zelfs in staat om een utopie als onderbouwing van haar eigen falende handelen te misbruiken. Dat men, op eigen wijze slinks handelend vanuit deze utopie, een deel van de mensheid onrecht aandoet en alle geschreven- en ongeschreven wetten en regels met voeten treedt, is men kennelijk blind voor als het zo uitkomt. Men heeft het niet zo begrepen en men leidt zelfs collectief geheugenverlies, als het zo uitkomt.
Onderstaand artikel, waaruit ik bovenstaande conclusies trek c.q. kopieer, stipuleert dat maar weer eens. Een prachtig stuk uit het FD waarin Emeritus hoogleraar filosofie Hans Achterhuis, de theorie van Ayn Rand's Atlas Shrugged met de praktijk confronteert.
===========================================================
‘Door geld als hoogste waarde te propageren lok je hypocrisie en bedrog uit’
zaterdag 24 december 2011
Alan Greenspan en Jan van Vlijmen. Egoïsme en vriendschap. Kredietcrisis en vastgoedfraude. Mark Rutte en Sociale Academie. Onder de kerstboom met ‘Denker des Vaderlands’ Hans Achterhuis passeren verrassende combinaties de revue. De filosoof ziet parallellen tussen het denken van de vastgoedmannen en de superkapitalistische personages van de Amerikaans-Russische schrijver Ayn Rand. ‘Geld is de maatstaf voor alles.’
Hij volgt dit strafproces vanwege de interesse van sommige verdachten voor de Amerikaans-Russische Ayn Rand. Achterhuis heeft zich in Rand verdiept en een boek over haar geschreven: De utopie van de vrije markt.
‘Voor de meerderheid van de Amerikanen is Ayn Rand de grootste denker van de afgelopen eeuw’, vertelt Achterhuis. ‘Haar hoofdwerk Atlas Shrugged uit 1957 wordt door de Amerikanen nog steeds beschouwd als het meest inspirerende boek dat zij kennen, op de Bijbel na. Maar omdat God nu eenmaal hors concours is, mogen we Rand rustig de nummer-éénpositie gunnen. De belangrijkste verdachten in de vastgoedfraude lijken het met deze keus eens te zijn. Ze proberen zich te gedragen als de hoofdfiguren uit hun favoriete roman.’
Ter illustratie haalt Achterhuis een gastcolumn uit Het Financieele Dagblad aan van Louise van Tartwijk-Novey, echtgenote van Hans van Tartwijk, een van de verdachten. Zij kwam kijken bij de strafzaak en sloeg quasinonchalant een biografie van Rand van de hand van Anne C. Heller open. ‘Heel theatraal natuurlijk. Maar ze deed het wel met overtuiging’, zegt Achterhuis. ‘Zij vraagt zich in haar column vertwijfeld af of in Nederland nog een John Galt — samen met Hank Rearden een van de hoofdpersonen uit Atlas Shrugged — zou opstaan om het voor de aangeklaagden op te nemen. In Rands roman gidst en bevrijdt John Galt de topindustriëlen, die het door het gedrag van het klootjesvolk zo zwaar te verduren hebben. Zal John Galt net als in de roman van Rand nog tijdig opduiken voordat het doek in het proces valt?’
Louise van Tartwijk-Novey ziet de wereld van Rand in de rechtszaal. Een ‘groep’ op een podium: rechters en aanklagers in uniforme zwarte toga’s in een ‘inquisitieve opstelling’ en advocaten in dezelfde kleding. Alleen de verdachten zijn als individu te herkennen. Ze lijkt haar man als een der protagonisten (Howard Roark en John Galt) uit de boeken van Rand te zien. ‘Mensen die de moed, het intellect en de mentale kracht hebben buiten de groep te staan en de groep tegen te spreken als dat nodig is.’ Ze ziet die mensen niet in de rechtszaal. De mensen in toga kunnen zich verschuilen achter het collectief en het vonnis uitspreken dat de groep verlangt. Zodat kan worden geroepen: “Iedereen deed het, wat kon ik doen? Wie was ik om ‘nee’ te zeggen?”.’
Je kunt het ook omdraaien, filosofeert Achterhuis. Wie is nu de groep: het OM dat optrekt met de slachtofferbedrijven? Of juist de beweerde criminele organisatie rond Van Vlijmen die nu uiteen valt? ‘De gemeenschap in Rands utopie is vreselijk gesloten. Ze controleerden elkaar. Bijna een sekte die afvalligen uitsluit.’ Achterhuis ziet een parallel met het intieme vastgoedwereldje. Ook daar is het moeilijk nee te zeggen tegen de dubieuze bonussen en smeergelden. Om zich onafhankelijk op te stellen. ‘Mensen die eruit stappen, en schuld bekennen tegenover justitie, zoals de eerste twee mannen die terechtstonden, worden verstoten. Wie is nu de authentieke held en welke groep werkt nu repressief op wie?’
De helden uit Rands Atlas Shrugged zijn volgens Achterhuis allemaal ‘rationele egoïsten, die gezamenlijk hun utopie van hebzucht en eigenbelang oprichten om vandaaruit de maatschappij om te vormen. In hun utopische gemeenschap draait alles om geld. Het symbool op de gebouwen is het dollarteken. Wanneer aan het slot de Atlassen hun last afwerpen en zich opmaken om het ineengestorte Amerika te redden en naar het evenbeeld van hun utopie te veranderen, maakt Galt boven de verwoeste wereld opnieuw het dollarteken om het nieuwe begin te vieren.’
De parallel is duidelijk, zegt Achterhuis: ‘Dat alles om geld als de enige waarde draait, erkennen ook verdachten van de vastgoedfraude zonder meer. Andere waarden gelden niet. Spijt hebben de meesten niet. Jan van Vlijmen spreekt het even duidelijk uit als de helden van Rand: de tientallen miljoenen die hij verdiende, leken hem reëel. Dat was zijn marktwaarde.’
Ook projectontwikkelaar en medeverdachte Hans van Tartwijk put inspiratie uit Rands werk. ‘Omdat’, schrijft hij op zijn blog, ‘de ultieme consequentie van haar filosofie is dat een mens vooral zelf verantwoordelijk is voor zijn keuzes en handelen. Ze maakt dat absoluut en voor iemand die is opgegroeid in de polder is dat confronterend. Weinig excuses bij haar.’ Voor Van Tartwijk is het vroege werk van Rand, The Fountainhead, ‘een must voor ieder die gelooft in de kracht van het individu’.
Onder het groepje intimi van Rand bevond zich tot haar dood de vorige voorman van het Amerikaanse stelsel van centrale banken, Alan Greenspan. Toen haar belangrijkste discipel werd beëdigd als Fed-voorzitter, stond Rand naast hem, niet zijn moeder of vrouw. De ideeën van Rand over de economie zoals verwoord in Atlas Shrugged lijken sterk op die van Greenspan, de man die volgens sommigen aan de wieg heeft gestaan van de kredietcrisis.
‘In de Verenigde Staten woeden hevige discussies over de vraag of de denkbeelden van Rand mede de kredietcrisis hebben veroorzaakt’, zegt Achterhuis. ‘Haar aanhangers ontkennen dit ten stelligste. Rand brengt in haar utopie alle menselijke relaties tot marktverhoudingen terug. Maar binnen die marktverhoudingen bepleitte ze wel rationele en eerlijke concurrentie, geen bedrog en gemanipuleer. Een figuur als Madoff zou daarom nooit in haar zin een held kunnen zijn. Ik vermoed dat dit ook opgaat voor de verdachten in de vastgoedfraude. Zij lijken allerminst op de rechtlijnige en rechtschapen ondernemers en kapitalisten die Rand ten tonele voert.’
‘Toch is daarmee niet alles gezegd’, vervolgt Achterhuis. ‘In mijn studies over veel verschillende soorten utopieën ontdekte ik steeds een eenzijdig mensbeeld dat gekoppeld werd aan de idee dat mensen wezenlijk goed waren of dat in elk geval konden worden. Eén menselijke eigenschap wordt steeds uitvergroot en vervolgens gepropageerd. Omdat mensen ingewikkelder in elkaar zitten, dwingt elke utopie hen zo in een mal, waardoor zij misleidend en gevaarlijk wordt. Daarbij maakt het niets uit of mensen in een socialistische utopie als wezenlijke altruïsten worden aangesproken die het geld willen afschaffen of in een kapitalistische utopie als louter marktwezens die zoveel mogelijk geld willen verdienen. In beide gevallen leidt deze eenzijdigheid tot hypocrisie en bedrog. Rand propageerde dit laatste zeker niet, maar door het geld als hoogste waarde te poneren, lokte ze het in zekere zin wel uit. Mensen zijn niet zo rationeel en objectief goed als zij veronderstelt.’Door de bril van Ayn Rand ‘is het zeker ironisch’, glimlacht Achterhuis, dat in Nederland een inspecteur der Rijksbelastingen een einde maakt aan de miljonairsutopie van vastgoedmagnaat Jan van Vlijmen en zijn netwerk van rijk gemaakte vrienden. ‘Belasting betalen is verachtelijk in de wereld van Rand’, zegt Achterhuis. ‘Inspecteurs in overheidsdienst rekent Rand tot de gevaarlijke grijze massa. Naamloze mensen die zich verschuilen achter het collectief. Daarboven staat de onafhankelijke en creatieve eenling, zoals mensen als Jan van Vlijmen zichzelf zien.’ De boeken van Rand zijn een ode aan entrepreneurs en heldhaftige uitvinders. In de wereld van Rand worden die ondernemers dwars gezeten door ambtenaren en domme burgers.
Het werk van Rand is vooral razend populair bij Amerikaanse ondernemers en tot nu veel minder in Nederland en de rest van Europa. Haar meest invloedrijke boeken kunnen zich na het uitbreken van de kredietcrisis weer in een nieuwe populariteitsgolf verheugen. ‘Gek’, zegt Achterhuis. De verheerlijking van het eigen belang en de meest pure vorm van kapitalisme zouden in zijn ogen door de huidige crisis juist in diskrediet kunnen zijn.
De hoofdverdachte van de vastgoedfraude, Jan van Vlijmen, komt in zijn jongere jaren in de VS in aanraking met de boeken van Rand. Vooral het bezetene van haar hoofdfiguren spreekt hem aan. Alles uit zichzelf halen, zelfs het slechtste, om te winnen. ‘Ik heb me doodgewerkt’, zegt Van Vlijmen over zijn carrière. ‘Ik heb mezelf verloochend om aan tafel te komen.’ Zijn uitzonderlijke liefde voor geld steekt Van Vlijmen tijdens zijn proces niet onder stoelen of banken. Geld verdienen is het hoogste. Maar het spel is ook belangrijk. Ja, hij wilde zo graag winnen dat hij zich misdragen heeft.
De hoofdverdachte bedoelt dat hij geen smeergeld had moeten gebruiken om bij vastgoedbeleggers als Philips Pensioenfonds binnen te komen. ‘Geld weggeven’, zegt Achterhuis, ‘is absoluut uit den boze in de wereld van Rand. Delen met anderen is volstrekt irrationeel. Maar bij Van Vlijmen was het functioneel om zijn doel te bereiken: meer geld en persoonlijk succes. Hij was royaal naar anderen. Maar hij zag deze giften in markttermen. De mensen die geld aannamen van hem zijn pionnetjes in zijn marktrelaties. Het is geen altruïsme, wat Rand verafschuwde. Van Vlijmen zou wel profiteren.’
Dat Van Vlijmen nooit iets van een ander aannam, nog niet eens een flesje wijn, maakt hem een perfect Randpersonage. ‘Afhankelijk worden van een ander is volgens Rand het grootste kwaad’, zegt Achterhuis. ‘Nooit mag je compromissen sluiten. Denk aan John Galt in Atlas Shrugged. Hij wordt gemarteld. Maar hij gaat niet door de knieën. Zelfs het laatste beetje dat hij over heeft, wil hij niet opgeven. Onmenselijk. In het echt bestaat dat niet. Mensen zullen compromissen moeten sluiten.’
Zuiver in de leer van Rand zijn de vastgoedmannen niet, zegt Achterhuis. Dat sommigen het op een akkoord hebben gegooid met justitie en de slachtofferbedrijven zou Rand zwak vinden. ‘In Atlas Shrugged laat een industrieel liever een fabriek helemaal kapot maken dan dat hij ook maar één concessie doet aan de regering.’
Wat de vastgoedmannen aanspreekt, is dat de helden van Rand het opnemen tegen politiek correcte elites. De kleurrijke mental coach Nico Vijsma is de non-conformist van de verdachten. Vijsma veracht mensen bij het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten. Ze lunchten eindeloos, waren lui en verspilden geld. ‘Dat lees je precies terug in Atlas Shrugged. De helden, de Atlassen, zijn de grootindustriëlen die zich verzetten tegen de luie ambtenaren en vakbondsleden.’
De wereld gaat volgens Rand ten onder aan altruïsme. Doe nooit wat voor een ander, zomaar. Een vriend of vriendin te logeren vragen in hun utopia in de woeste bergen van Colorado, dat gaat niet. Een logé moet ervoor betalen, net zoals iemand die een lift krijgt. De markt moet zijn werk doen. Dan bereik je de utopie. Vriendschappen horen daar niet bij die vrije markt, analyseert Achterhuis. ‘Je moet keihard zijn, en bereid zijn om elkaar dood te concurreren. Vreselijk, in Rands wereld is zelfs liefde een marktcontract: jij doet dit, dan doe ik dat.’
Kern van Van Vlijmens verdediging is dat hij Philips Pensioenfonds niet heeft opgelicht. Dat hij het vastgoed gunstig kon kopen is de fout van Philips. ‘Rand zou het weer helemaal met Van Vlijmen eens zijn’, oordeelt Achterhuis. ‘De boodschap is dat het goed is om gebruik te maken van een buitenkansje. Ik bewonder mensen als Van Vlijmen niet, maar ik begrijp ze wel. Geld is de maatstaf voor alles. Je ziet in hun wereld dat je het goed hebt gedaan als je heel veel geld verdiend hebt.’
In de wereld van Rand is geen politie, zegt Achterhuis. ‘Iedereen moet zijn eigenbelang nastreven. Als de mensen alleen maar marktrelaties aangaan, dan komt het allemaal goed. Dan zijn er geen politie en geen regering nodig. Maar pas op hè: list of bedrog, daar was Rand tegen. In haar utopie schendt niemand de regels.’ Misschien dacht Van Vlijmen dat hij volgens de regels handelde en de markt zijn werk liet doen? Achterhuis lacht. ‘Ik zou Van Vlijmen wel willen vragen hoe de wereld eruit zou zien als iedereen zich zo zou gedragen.’
Is Rand links of rechts? ‘Ik aarzel’, zegt Achterhuis. ‘In de jaren zestig liepen hippies weg met Rand. Nu dweept de compromisloze Tea Party met Rands gedachtegoed.’ Links en rechts zijn ook verschuivende begrippen, meent Achterhuis.
-Vanwege inhoud van de gebupliceerde artikelen is een proefabonnement op FD i.m.o. zéér de moeite waard-.
http://fd.nl/?service=abodetails&select ... DgodyCvjlg
Zuiver in de leer van Rand zijn haar fervente aanhangers, niet zelden frauderende financiële topmensen, geen van allen. Dat de meesten het op een akkoord hebben gegooid met justitie en met de slachtofferbedrijven zou Rand zwak vinden. ‘In Atlas Shrugged laat een industrieel liever een fabriek helemaal kapot maken dan dat hij ook maar één concessie doet aan de regering.’
In de wereld van Rand is geen politie. Iedereen moet zijn eigenbelang nastreven. Als de mensen alleen maar marktrelaties aangaan, dan komt het allemaal goed. Dan zijn er geen politie en geen regering nodig. Maar pas op hè: list of bedrog, daar was Rand tegen. In haar utopie schendt niemand de regels, maar in praktijk blijken falende toezichthouders een crisis in de hand te hebben gewerkt, want de meeste partijen schenden juist wél de regels. Zelfs de onderling, buiten de markt en toezichthouders om, afgesproken regels zoals bij onderhandse credit default swaps, worden geschonden.
Atlas Shrugged is geschreven op basis van een utopische werkelijkheid en zoals alle utopische werkelijkheden, maakt de in hebzucht falende mens er in praktijk iets van dat veel minder mooi is dan de verkondigde harde en zuivere leer. De mens is zelfs in staat om een utopie als onderbouwing van haar eigen falende handelen te misbruiken. Dat men, op eigen wijze slinks handelend vanuit deze utopie, een deel van de mensheid onrecht aandoet en alle geschreven- en ongeschreven wetten en regels met voeten treedt, is men kennelijk blind voor als het zo uitkomt. Men heeft het niet zo begrepen en men leidt zelfs collectief geheugenverlies, als het zo uitkomt.
Onderstaand artikel, waaruit ik bovenstaande conclusies trek c.q. kopieer, stipuleert dat maar weer eens. Een prachtig stuk uit het FD waarin Emeritus hoogleraar filosofie Hans Achterhuis, de theorie van Ayn Rand's Atlas Shrugged met de praktijk confronteert.
===========================================================
‘Door geld als hoogste waarde te propageren lok je hypocrisie en bedrog uit’
zaterdag 24 december 2011
Alan Greenspan en Jan van Vlijmen. Egoïsme en vriendschap. Kredietcrisis en vastgoedfraude. Mark Rutte en Sociale Academie. Onder de kerstboom met ‘Denker des Vaderlands’ Hans Achterhuis passeren verrassende combinaties de revue. De filosoof ziet parallellen tussen het denken van de vastgoedmannen en de superkapitalistische personages van de Amerikaans-Russische schrijver Ayn Rand. ‘Geld is de maatstaf voor alles.’
Hij volgt dit strafproces vanwege de interesse van sommige verdachten voor de Amerikaans-Russische Ayn Rand. Achterhuis heeft zich in Rand verdiept en een boek over haar geschreven: De utopie van de vrije markt.
‘Voor de meerderheid van de Amerikanen is Ayn Rand de grootste denker van de afgelopen eeuw’, vertelt Achterhuis. ‘Haar hoofdwerk Atlas Shrugged uit 1957 wordt door de Amerikanen nog steeds beschouwd als het meest inspirerende boek dat zij kennen, op de Bijbel na. Maar omdat God nu eenmaal hors concours is, mogen we Rand rustig de nummer-éénpositie gunnen. De belangrijkste verdachten in de vastgoedfraude lijken het met deze keus eens te zijn. Ze proberen zich te gedragen als de hoofdfiguren uit hun favoriete roman.’
Ter illustratie haalt Achterhuis een gastcolumn uit Het Financieele Dagblad aan van Louise van Tartwijk-Novey, echtgenote van Hans van Tartwijk, een van de verdachten. Zij kwam kijken bij de strafzaak en sloeg quasinonchalant een biografie van Rand van de hand van Anne C. Heller open. ‘Heel theatraal natuurlijk. Maar ze deed het wel met overtuiging’, zegt Achterhuis. ‘Zij vraagt zich in haar column vertwijfeld af of in Nederland nog een John Galt — samen met Hank Rearden een van de hoofdpersonen uit Atlas Shrugged — zou opstaan om het voor de aangeklaagden op te nemen. In Rands roman gidst en bevrijdt John Galt de topindustriëlen, die het door het gedrag van het klootjesvolk zo zwaar te verduren hebben. Zal John Galt net als in de roman van Rand nog tijdig opduiken voordat het doek in het proces valt?’
Louise van Tartwijk-Novey ziet de wereld van Rand in de rechtszaal. Een ‘groep’ op een podium: rechters en aanklagers in uniforme zwarte toga’s in een ‘inquisitieve opstelling’ en advocaten in dezelfde kleding. Alleen de verdachten zijn als individu te herkennen. Ze lijkt haar man als een der protagonisten (Howard Roark en John Galt) uit de boeken van Rand te zien. ‘Mensen die de moed, het intellect en de mentale kracht hebben buiten de groep te staan en de groep tegen te spreken als dat nodig is.’ Ze ziet die mensen niet in de rechtszaal. De mensen in toga kunnen zich verschuilen achter het collectief en het vonnis uitspreken dat de groep verlangt. Zodat kan worden geroepen: “Iedereen deed het, wat kon ik doen? Wie was ik om ‘nee’ te zeggen?”.’
Je kunt het ook omdraaien, filosofeert Achterhuis. Wie is nu de groep: het OM dat optrekt met de slachtofferbedrijven? Of juist de beweerde criminele organisatie rond Van Vlijmen die nu uiteen valt? ‘De gemeenschap in Rands utopie is vreselijk gesloten. Ze controleerden elkaar. Bijna een sekte die afvalligen uitsluit.’ Achterhuis ziet een parallel met het intieme vastgoedwereldje. Ook daar is het moeilijk nee te zeggen tegen de dubieuze bonussen en smeergelden. Om zich onafhankelijk op te stellen. ‘Mensen die eruit stappen, en schuld bekennen tegenover justitie, zoals de eerste twee mannen die terechtstonden, worden verstoten. Wie is nu de authentieke held en welke groep werkt nu repressief op wie?’
De helden uit Rands Atlas Shrugged zijn volgens Achterhuis allemaal ‘rationele egoïsten, die gezamenlijk hun utopie van hebzucht en eigenbelang oprichten om vandaaruit de maatschappij om te vormen. In hun utopische gemeenschap draait alles om geld. Het symbool op de gebouwen is het dollarteken. Wanneer aan het slot de Atlassen hun last afwerpen en zich opmaken om het ineengestorte Amerika te redden en naar het evenbeeld van hun utopie te veranderen, maakt Galt boven de verwoeste wereld opnieuw het dollarteken om het nieuwe begin te vieren.’
De parallel is duidelijk, zegt Achterhuis: ‘Dat alles om geld als de enige waarde draait, erkennen ook verdachten van de vastgoedfraude zonder meer. Andere waarden gelden niet. Spijt hebben de meesten niet. Jan van Vlijmen spreekt het even duidelijk uit als de helden van Rand: de tientallen miljoenen die hij verdiende, leken hem reëel. Dat was zijn marktwaarde.’
Ook projectontwikkelaar en medeverdachte Hans van Tartwijk put inspiratie uit Rands werk. ‘Omdat’, schrijft hij op zijn blog, ‘de ultieme consequentie van haar filosofie is dat een mens vooral zelf verantwoordelijk is voor zijn keuzes en handelen. Ze maakt dat absoluut en voor iemand die is opgegroeid in de polder is dat confronterend. Weinig excuses bij haar.’ Voor Van Tartwijk is het vroege werk van Rand, The Fountainhead, ‘een must voor ieder die gelooft in de kracht van het individu’.
Onder het groepje intimi van Rand bevond zich tot haar dood de vorige voorman van het Amerikaanse stelsel van centrale banken, Alan Greenspan. Toen haar belangrijkste discipel werd beëdigd als Fed-voorzitter, stond Rand naast hem, niet zijn moeder of vrouw. De ideeën van Rand over de economie zoals verwoord in Atlas Shrugged lijken sterk op die van Greenspan, de man die volgens sommigen aan de wieg heeft gestaan van de kredietcrisis.
‘In de Verenigde Staten woeden hevige discussies over de vraag of de denkbeelden van Rand mede de kredietcrisis hebben veroorzaakt’, zegt Achterhuis. ‘Haar aanhangers ontkennen dit ten stelligste. Rand brengt in haar utopie alle menselijke relaties tot marktverhoudingen terug. Maar binnen die marktverhoudingen bepleitte ze wel rationele en eerlijke concurrentie, geen bedrog en gemanipuleer. Een figuur als Madoff zou daarom nooit in haar zin een held kunnen zijn. Ik vermoed dat dit ook opgaat voor de verdachten in de vastgoedfraude. Zij lijken allerminst op de rechtlijnige en rechtschapen ondernemers en kapitalisten die Rand ten tonele voert.’
‘Toch is daarmee niet alles gezegd’, vervolgt Achterhuis. ‘In mijn studies over veel verschillende soorten utopieën ontdekte ik steeds een eenzijdig mensbeeld dat gekoppeld werd aan de idee dat mensen wezenlijk goed waren of dat in elk geval konden worden. Eén menselijke eigenschap wordt steeds uitvergroot en vervolgens gepropageerd. Omdat mensen ingewikkelder in elkaar zitten, dwingt elke utopie hen zo in een mal, waardoor zij misleidend en gevaarlijk wordt. Daarbij maakt het niets uit of mensen in een socialistische utopie als wezenlijke altruïsten worden aangesproken die het geld willen afschaffen of in een kapitalistische utopie als louter marktwezens die zoveel mogelijk geld willen verdienen. In beide gevallen leidt deze eenzijdigheid tot hypocrisie en bedrog. Rand propageerde dit laatste zeker niet, maar door het geld als hoogste waarde te poneren, lokte ze het in zekere zin wel uit. Mensen zijn niet zo rationeel en objectief goed als zij veronderstelt.’Door de bril van Ayn Rand ‘is het zeker ironisch’, glimlacht Achterhuis, dat in Nederland een inspecteur der Rijksbelastingen een einde maakt aan de miljonairsutopie van vastgoedmagnaat Jan van Vlijmen en zijn netwerk van rijk gemaakte vrienden. ‘Belasting betalen is verachtelijk in de wereld van Rand’, zegt Achterhuis. ‘Inspecteurs in overheidsdienst rekent Rand tot de gevaarlijke grijze massa. Naamloze mensen die zich verschuilen achter het collectief. Daarboven staat de onafhankelijke en creatieve eenling, zoals mensen als Jan van Vlijmen zichzelf zien.’ De boeken van Rand zijn een ode aan entrepreneurs en heldhaftige uitvinders. In de wereld van Rand worden die ondernemers dwars gezeten door ambtenaren en domme burgers.
Het werk van Rand is vooral razend populair bij Amerikaanse ondernemers en tot nu veel minder in Nederland en de rest van Europa. Haar meest invloedrijke boeken kunnen zich na het uitbreken van de kredietcrisis weer in een nieuwe populariteitsgolf verheugen. ‘Gek’, zegt Achterhuis. De verheerlijking van het eigen belang en de meest pure vorm van kapitalisme zouden in zijn ogen door de huidige crisis juist in diskrediet kunnen zijn.
De hoofdverdachte van de vastgoedfraude, Jan van Vlijmen, komt in zijn jongere jaren in de VS in aanraking met de boeken van Rand. Vooral het bezetene van haar hoofdfiguren spreekt hem aan. Alles uit zichzelf halen, zelfs het slechtste, om te winnen. ‘Ik heb me doodgewerkt’, zegt Van Vlijmen over zijn carrière. ‘Ik heb mezelf verloochend om aan tafel te komen.’ Zijn uitzonderlijke liefde voor geld steekt Van Vlijmen tijdens zijn proces niet onder stoelen of banken. Geld verdienen is het hoogste. Maar het spel is ook belangrijk. Ja, hij wilde zo graag winnen dat hij zich misdragen heeft.
De hoofdverdachte bedoelt dat hij geen smeergeld had moeten gebruiken om bij vastgoedbeleggers als Philips Pensioenfonds binnen te komen. ‘Geld weggeven’, zegt Achterhuis, ‘is absoluut uit den boze in de wereld van Rand. Delen met anderen is volstrekt irrationeel. Maar bij Van Vlijmen was het functioneel om zijn doel te bereiken: meer geld en persoonlijk succes. Hij was royaal naar anderen. Maar hij zag deze giften in markttermen. De mensen die geld aannamen van hem zijn pionnetjes in zijn marktrelaties. Het is geen altruïsme, wat Rand verafschuwde. Van Vlijmen zou wel profiteren.’
Dat Van Vlijmen nooit iets van een ander aannam, nog niet eens een flesje wijn, maakt hem een perfect Randpersonage. ‘Afhankelijk worden van een ander is volgens Rand het grootste kwaad’, zegt Achterhuis. ‘Nooit mag je compromissen sluiten. Denk aan John Galt in Atlas Shrugged. Hij wordt gemarteld. Maar hij gaat niet door de knieën. Zelfs het laatste beetje dat hij over heeft, wil hij niet opgeven. Onmenselijk. In het echt bestaat dat niet. Mensen zullen compromissen moeten sluiten.’
Zuiver in de leer van Rand zijn de vastgoedmannen niet, zegt Achterhuis. Dat sommigen het op een akkoord hebben gegooid met justitie en de slachtofferbedrijven zou Rand zwak vinden. ‘In Atlas Shrugged laat een industrieel liever een fabriek helemaal kapot maken dan dat hij ook maar één concessie doet aan de regering.’
Wat de vastgoedmannen aanspreekt, is dat de helden van Rand het opnemen tegen politiek correcte elites. De kleurrijke mental coach Nico Vijsma is de non-conformist van de verdachten. Vijsma veracht mensen bij het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten. Ze lunchten eindeloos, waren lui en verspilden geld. ‘Dat lees je precies terug in Atlas Shrugged. De helden, de Atlassen, zijn de grootindustriëlen die zich verzetten tegen de luie ambtenaren en vakbondsleden.’
De wereld gaat volgens Rand ten onder aan altruïsme. Doe nooit wat voor een ander, zomaar. Een vriend of vriendin te logeren vragen in hun utopia in de woeste bergen van Colorado, dat gaat niet. Een logé moet ervoor betalen, net zoals iemand die een lift krijgt. De markt moet zijn werk doen. Dan bereik je de utopie. Vriendschappen horen daar niet bij die vrije markt, analyseert Achterhuis. ‘Je moet keihard zijn, en bereid zijn om elkaar dood te concurreren. Vreselijk, in Rands wereld is zelfs liefde een marktcontract: jij doet dit, dan doe ik dat.’
Kern van Van Vlijmens verdediging is dat hij Philips Pensioenfonds niet heeft opgelicht. Dat hij het vastgoed gunstig kon kopen is de fout van Philips. ‘Rand zou het weer helemaal met Van Vlijmen eens zijn’, oordeelt Achterhuis. ‘De boodschap is dat het goed is om gebruik te maken van een buitenkansje. Ik bewonder mensen als Van Vlijmen niet, maar ik begrijp ze wel. Geld is de maatstaf voor alles. Je ziet in hun wereld dat je het goed hebt gedaan als je heel veel geld verdiend hebt.’
In de wereld van Rand is geen politie, zegt Achterhuis. ‘Iedereen moet zijn eigenbelang nastreven. Als de mensen alleen maar marktrelaties aangaan, dan komt het allemaal goed. Dan zijn er geen politie en geen regering nodig. Maar pas op hè: list of bedrog, daar was Rand tegen. In haar utopie schendt niemand de regels.’ Misschien dacht Van Vlijmen dat hij volgens de regels handelde en de markt zijn werk liet doen? Achterhuis lacht. ‘Ik zou Van Vlijmen wel willen vragen hoe de wereld eruit zou zien als iedereen zich zo zou gedragen.’
Is Rand links of rechts? ‘Ik aarzel’, zegt Achterhuis. ‘In de jaren zestig liepen hippies weg met Rand. Nu dweept de compromisloze Tea Party met Rands gedachtegoed.’ Links en rechts zijn ook verschuivende begrippen, meent Achterhuis.
-Vanwege inhoud van de gebupliceerde artikelen is een proefabonnement op FD i.m.o. zéér de moeite waard-.
http://fd.nl/?service=abodetails&select ... DgodyCvjlg
